J. H. Cope leh
Zolai
GSPau
(Sia Gin
Sian Pau
(GSPau) ii simkhiat laidal hi)
1.
Zomite' Lai Neih Masakna
Khangluite in "Zomite in nidang hun sawtpi
lai pekin lai kinei ngei khin hi" ci-in gen uhhi. Tua lai pen savun tungah
a kigelh hi a, Go Cin in tua savunlai nisa ah a pho leh ui-in na neksak hi. Tua
a kipan Zomite in lai a kinei nawnlo hi ci-in gen uhhi.
2. Lim
Kisuai Lai Zatna
Zomite' savunlai ui-in a neksak khit a kipan 1900
ciangdong Zomite lai neilo in na om uhhi. Suangpeek tung peuh leh singpeek tung
peuhah lim suai-in, tua pen lai in na zangh uhhi. Mualsuang gelhna in na zangh
phadeuh uhhi. Lai a kikhak uh ciangun suangbek tung, singbek tungah limsuai in
tua tawh na kithuza uhhi.
3. Pau Cin Hau' Lai Zatna
Pu Pau Cin Hau in 1888-1902 sungteng pumpi damlo
in a om sungin mangmu a, tua a mangmuhna sungah Pasian in laimal (1050) lak hi. Tua panin "Pau Cin Hau' lai" cih hong piangkhia
hi. Laithak mukhia ahih manin ama' min "Laipianpa" na ci uhhi. Tua
laimalte laidal tung leh suangpeek tungah gelhin, midangte hilhsawn ahih manin
mitampi in na thei uh a, tawlkhat sung ding na kizangh hi. Sen laitawh kibangin
a awsuah zui in laimal om hi a, mal 1050
pha-in, a bu in bu (6) na pha
hi. Nidangin tua lai bek na kizangh a, Piantit pai hun lai bangin lai a kikhak
uh teh Pau Cin Hau' lai tawh na kikhak uhhi. J.H. Cope mahmah in zong 1930 kum
in Matthew Lai Siangtho sung a mualtung thuhilhna teng Pau Cin Hau' lai in na
khen khia hi. Hih Pau Cin Hau' lai zong a manthan loh nadingin kep huai mahmah
hi.
4.
Kawllai Zatna
Sangmang A.E. Carson in Zogam ah na hong sep ciangin lai lo tawh maa kitelh zolo
ding cih mukhol a hih manin Kawllai hilh dingin Karen Siate pawlkhat hong
tonpih hi. Sia San Win in 1900 kumin Hakha khua ah Kawllai sang khat na hong
hi. Sia Po Ku in 1902 kum in Tedim
ah Kawllai sang khat mah na hong a, sangnaupang ding mi a kingah zawhloh teh
1904 kum in khawl kik hi. Sia Shwe Zan in zong 1904 kum in Khuasak khua ah Kawllai sang khat mah na hong hi. Kum
khat a cin ciangin Sihzangte in zumlai en theita uh, cih thu ukpipa Pu Hau Cin
Khup in a zak ciangin ama' khua Tonzang ah zong Kawllai sang hon ding hong
vaihawm a, Ukpipa Pu Hau Cin Khup' sapna tawh Sia Po Ku in 1905 kumin Tonzang ah Kawllai sang khat na hong leuleu hi. A kipat
tungin sangnaupang 40 pha a, kum bei kuan ciangin 70 bang na phato hi. Kawllai
a hilh kawmin Pasian' thu tawh zong na pantah kawm hi. Tua hang mahin tua hun lai-in Zomite sungah
Kawllai thei tampi leh Khristian pawlkhat na om a, tua hun lai –a kigelh
mualsuangte bang Kawllai vive tawh na kigelh ahihna tuni dongin kimu thei lai
hi.
5. Zolai
Neihna
1910 kumin J.H. Cope Tedim hong tung a, hong tun
khit a sawt lo-in Roman Alphabet ABC panin Zolai hong bawlsak hi. J.H. Cope
hong tun ciangin Zolai a kinei pan ahi hi. 1913 kumin"Tual Laisintawmna bu" cih laibu khat hong bawlsak a, tua pen
Zolai a kigelhcilna na hipah hi. 1914 kum in "Tedim Labu" a masapen hng bawlsak a, ama' sih 1938 kum dong 3
vei na bawl man hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen "Tedim Thukizakna Lai" hong
hawmkhia a, J.H. Cope in editor sem hi. Tua laihawm sungah "Tedim mite laisim thei tampen ahih manin
Tedim pau in kibawl hi", ci in na gelh hi. Tua bangin biakna sungah
Lia Siangtho leh labute simtheih nadingin ABC laimalte zanghin hong hilh
ciangin theihnop kisa mahmah aa mite lawp thei mahmah uhhi. Tua lai-in
"Zolai" kici nailo-in "Mang
Tuallai" kici phot hi. Manglaimal pen i Tuallai hong suak a cihnopna
ahi hi.
J.
H. Cope in Yangon zumpi ah Zogam sunga sangte
ah Zolai sintheih nading phalna a nget leh na ngah takpi hi. 1924 kum ciangin
Tanbul (Primary) sang khempeuh ah
Zolai tawh sin sak ding kithukim hi. 1925 kum panin Zolai sang (Vernacular School) kihong a, tan khat
pan tanli dong kisin hi. 1919 kumin Laisimbu khatna kikhen a, 1920 kum teh bu
nihna, leh 1928 kum ciangin bu thumna leh bu lina cih bangin kikhen toto hi.
1926 kum in sangte ah sin dingin Zolai tawh leitung thu leh Gamthu (Geography) hong bawlsak a, 1927 kum leh
1931 kum teh tua laibute mah hong puahphat sak kik hi.
Biakna
sunga zat dingin biakna laibu, Lai Siangtho bu, Labu cihte hong bawlsak banah
sangah sin dingin Gamthu bu (Geography),
Nate' thubu (Science) leh Ganan (Arithmetic) leh Laisimbu tuamtuamte zong
hong bawlsak lai hi. J.H. Cope in kumpi' sawlna tawh Tedim, Falam, Hakha pau
tawh a bawl laisimbu (35) pha , kumpi in zong "Kaisar I Hind" cih pahtawina pia hi. Zogam khanglam Mindat,
Kanpetlet lamte' ading a bawlsan laitak in hong sihsan hi.
Zanggam
a teeng i Zomipih Asho Zomite in J.H. Cope in Zolai hong bawlsakna thu a zak uh
ciangin Magwe Menzipa kiangah "Ko
zong Roman alphabet ABC laimal mah ka zattheih nadingun hong vaihawm sak in,"
ci in na ngen uhhi. tua ciangin Magwe Menzipa in, "Hih na sanggamte uh pen
India
leh Kawlgam kikal ah amau teng a lomteen uh ahih manin ahi ding mah hi. Ahi
zongin no pen Zogam a teeng na u na naute uh tawh na kikawm nading uh haksa a,
Kawlte' lakah a teeng nahih manun Kawllai mah zangh zaw le uh cin hoih zaw ding
hi," ci-in na dawng kik ahih manin a lungkimlohna uh 1927 'Myammar Thaman'
sungah hong suak ngei hi.
6. J.H.
Cope in A Laigelhna ah Tedim Pau A Zatsena Thu
J.H.Cope Zogam hong tun ciangin Pu Pau Suan leh Pu
Thuam Hang-te Khristian masa nahi uh ahih manin amau tawh na kithuah khawm pah
a, Sihzang pau na sin pahin, a sawt lo-in na siampah hi. Zolai a gelh masakte
zong Sihzang pau in na gelh hi. Laibu hong bawl taktak ding ciangin Tedim gam
sunga pau nam tampi a omte sung pan bang pau zangh leng tangzai pen ding cihna
lungngai kha hi. Tua ahih manin 1919 kum in"siahkaai hausa teng kaikhawm
in Tedim khua paangpi nuai ah thu kikupna khat na bawl hi. Tua thu kikupna ah
J.H. Cope in Hat Lian Bu (Jack The Giant Killer) kici Sihzang pau tawh a
kigelh, laigelhloh dal 20 bang a pha ding laikhetna tawh a kikhen tangthu khat
hong simkhia hi. Tua pen kuamah in tello ahih manin "Tua ahih leh bang pau –a bawl ding ihi hiam?' ci-in a dot ciangin a
kihel hausate khempeuh in "Tedim
pau mahin kibawl leh kitheikim pen ding hi" ci-in thukimna hong nei uhhi.
Tua
hun a kipan Cope topa in Tedim kampau tawh thukizakna hong suakkhia sak a,
biakna laite leh laisimbu a bawl khempeuh zong Tedim kampau vive tawh hong bawl
ahi hi.
7. Zolai
Neih Manin Hamphatnate
Zolai i neih manin hamphat ziate lungngai pha kik
le'ng a masa penin sangmangpa J.H. Cope in Mikangte zat Roman Alphabet ABC
panin Zolai hong bawlsak khak laizang pen ei nget leh ei kut zong hipeuhmah lo
, mailam hun suapi a mukhol leh a geel khol Pasian mahmah in ei Zomite hong
angvan ngiatna leh ei adingin a hoih penpen mah hong geelsak ahihna kimu thei
hi. ABC laimalte i zat khak manin ei adingin laikhetna a tuam bawlkul nawn
seselo hi. Mikangte ading a kibawl siktawlai, lainetna (Press) leh Computer
cihte tawh Zolai deih bangin i khen ziahziah thei hi. Zolai zangh in e-mail
tawh leimong dongah hun tomno sungin thu i kiza ziauziau thei lel hi. Zolai
tawh zonet panin a kitawng nangwn
ki-om ta hi. I Zolai pen leitung bup dongah kizangh thei hi. Tua ahih manin i
Zolai neumuh kha peuhmah kei ni. Kawllai tawh hihte kizangh theilo ahih manin
Kawlte bangin hong eng thei mahmah uhhi. Hih pen J.H Cope hangin i ngah
hamphatna lianpi khat ahi hi. Sangmangpa J.H. Cope in tawm vei sung Pu Pau Cin
Hau' lai na zangh man a, a zenzen in na zanghsuak bang hileh ei adingin
siktawlai, lainetna, computer, leh e-mail cihte a kimanna omlo ding a, kizangh
theilo ding hi.
A
thu nihna ah ABC laimal i zatkhak manin Mikang lai leh Mikangpau tawh i kinai
tuama, i maingap tuam pah hi. Mi namdangte sangin Mikang lai i kiva zaw deuhpah
a, mikangpau zong siambaih zaw pahin mikang laa khawng zong saknuam i sa
zawdeuh pah hi. Hun khat lai bangin Zomite Mikanglai siam ci-in hong kiciamteh ngei hi.
A
thu thumna ah Pasian in Zolai thupha hong piakzia zong a lamdangpi khat mah ahi
hi. Tuhun ciangin Topa' thupha tawh Zomi sungah laisiam tampi mah ki-omta aa,
amaute in leitung bup a laibu hoih minthang tampite ei lai in hong letkhia uh
ahih manin Mikanglai leh Kawllai a siam lo, Zolai bek a thei tampite
in kiphattuam pih mahmah hi. Tua tham lo-in tuhun ciangin Zolai tawh a kisin
Lai Siangtho sang khawng zong hong omta aa, hih zong Pasian' thupha taktak ahi
hi. Bang hang hiam cih leh Lai Siangtho sang a kah Zomi tampite in a thu
kibuaipih lo in a Mikanglai vive kibuipih za hi. Pawlkhat bangin pum lotngah
pong lel uh a, ahi zongin a thu tel khollo lel uhhi. Tu in Zolai tawh kisin ta
ahih manin a thu lah tel in, zong kizangh thei pah lai hi. Hih zong J.H. Cope
hangin i ngah hamphatna lianpi khat mah ahi hi.
A
thu lina ah Pasian' nasepna ah lai lo tawh maa kitelh theilo a zong gahsuah zo
taktak lo hi. Zolai i neih khak manin Zogam sungah Khristian khang tuam a,
pawlpi zong thahat tuam hi. Zolai in i khamit hong honsak, hong pilsak, i
khuamuhna hong tangzaisak, i upna hong khosak hi.
8. I
Zolai Kepsiam Ni
Topa
Pasian in J.H Cope tungtawn in hong piak i Zolai i kepsiam mahmah ding kisam
hi. Kepsiam ding i cih ciangin koihcing ding cihna hilo a, a manthanloh nadingin zanghzangh ding
cihna ahi hi. Kum 2000 pawl a kipanin kumpi in Zogam sung sangte ah Zolai hong
sinsak nawnlo mah ahih manin khangthakte in Zolai kithei nawnlo tamawk a,
dahhuai mahmah hi. Zomi hi napi Zolai theilo cihbang pianglo hi. Zomi ihih nak
leh Zolai i theihkul hi. I Theih nadingin i sin kul hi. Sangte ah lah kisin
nawnlo tamawk ahih manin biakna lampan hanciamin Zolai sinna neihzelzel ding
kisam theikha ding hi.
(Cope 98 Celebration, Nov.1, 2008 ni-in Nitak
kikkhopna sungah GSPau in a simkhiat laipi ahi hi.)