Cope topa leh Biakna
Rev.
Go Lian Thang
(Rev. Go
Lian Thang in October 31 nitak in a simkhiat laidal hi.)
Khamtung gam, Tedim gam a sangmang masapen Joseph
Herber Cope pen November 21, 1882 ni-in Pennsylvania (PA) State, Philadelphia khua ah suak
hi. A pa pen Joseph Cope hi a, a nu Elizabeth Danforth Cope ahi hi. Unau 5 sung
panin a lina ahi hi. Innkuan cithei sung panin a hong khangkhia ahi hi. A pu (a
nu ii pa) Rev. Appleton Howe Danforth pen India Assam gam a sangmang khat hi.
1904
kumin University of Pennsylvania, Philadelphia
khua panin Bachelor of Science (B.Sc.) degree ngah hi. Kum khat sung Utah State
(gamke) E- Colorado, W-Nevada, S- Arizona) state in umcih hi. a om Mormon mite
kiangah Pasian thuhilh na sem hi. Tua khitteh Noew York a om Tuiphum Lai Siangtho
sang khat a hi Rochester Theological Seminary ah kah aa, 1908 kumin Bachelor of
Divinity (B.D) degree ngah hi. 1934 kum America
a om sungin Zogam a a nasepna hangin Colgate
University in Doctor of
Divinity (DD) pia uhhi.
Kum
17 a phak ciangin kikhel in Pasian um a 1899 kum in Philadelphia
kua a om Second Baptist Church of German
Town pawli ah tui kiphum
hi. Tua pawli ah a zi tawh a khantawn in pawli mi in om uhhi. amau phawkna
ciaptehna zong tua pawli ah tuni dongin om hi. February 17, 1908 ni in American
Baptist Missionary Union in Zogam a sangmang dingin seh uhhi. Jul 7, 1908 ni-in Tuiphum sia
(ordination) ngah hi. A zi Elizabeth Caldwell Simith tawh September 3, 1908
ni-in siangtho kitenna nei uhhi.
Sangmangpa
Cope zi pen July 31, 1882 in Philaelphia khua mah ah suak hi. A pasal sangin
khali dekstak upa zaw hi. Philadelphia
khua a omsang sia sinna sangah kah a, 1904 kukmin zo hi. Tua khua a om Mt.
Airy Baptist Church ah 1906 kum in tui kiphum hi.
Cope
in B.D a ngah kum 1908 kum in Northern Baptist Khawmpi pen Oklahoma khua ah va siim hi. Gamdng mission
sepna a president a sem Dr. Haggard in "Kawlgam, khamtung, Chin Hills a kici munah na pai ding hi." ci-n gen
hi. Cope in zong "Chin Hill" cih koi lai munah ompeuh mah hiding a
hia" ci-in theizo peumah lo hi. Pasian in eite pianma pek in ong itna, ih
muh theihna dingin i omna Chin Hills theilo
khat na teel hi. Lamdang lua Pasian hong itna hangin Pasian min i phat masa hi.
Tua
ciangin a lawmnu Miss Elizabeth C. Smith sikkhau sat in "Chin Hills koi mn
ah om hiam? Gam thu bu sung an koi zon dih in ci in sawl hi. Sang a gamthu a
sinpihpih a kithuah pih a lawmnu in zong , "Ka punote khat in Gazetteer
khat nei in tuan sung hongen ningin tua khit ciangin sikkhau kong sat dinghi ci
hi. tua laibu a et caingin "Kawlgam nitumna lam, gammong khat kuama uk
nailoh na gam (unadministered area)khat hi, ci in a zing ciangin sikkhau
thukkik hi.
Cope
topa pen a neutung pan in sunday School hoihtak a kah khat, khangno C E sungte
ah a kihel mahmah khat ahi hi. Kimawl zong a siam khat ahih hi.
Amau nupa pen Tedim gamah Pasian nasem dingin
America Tuiphum pawlpi in a seh mahbangin New York khua panin September 30, 1908 ni in
hong dingkhai uhhi. November 16, 1908 ni in Yangon
hong tung uhhi. Amau tun hun leh Dr. East amau innkuan vai in Yangon
ah a om hun tawh kituak a Dr. East in ama omna Hakha khua dongah Cope topte nupa tonpih in December 21, 1908 ni in Hakha hong tung uhhi.
Sangmang
Cope-te nupa in tapa thum nei uh aa, Joseph Howard pen January 1, 1910 ni in
Hakha khua ah suak hi. A nihna Harry November 26, 1911 ni in Hakha ah suak a,
October 22, 1915 ni in Hakha mahah si hi. a tatumpen
Appleton Danforth January 30, 1917 ni in America
ah suak hi. Sangmangpa Cope June 11, 1938 zingsang nai 5:00 hun in Hakha ah si
hi. a zi pen December 10, 1968 ni-in Philadelphia
ah si hi.
Tedim a
nasem ding kim lai Hakha hong tunna thu
A
thu in Tedim ah phualthak sat ding vaihawmna a omtei hangin Tedim ah bangmah om
nailo ahihn manin Hakha khua phuali in a
neih masak loh uhn a phamawh ahi hi. Tedim ah inn lam nading sum a kicin lohna
hang leh Tedimah phual i mun siauhna pen kipia pak thei lo ahih manin Tedim
ah a kipanpah theilo ahi hi. July 1910
cianginTedim innlam nading Rs2500 kipia aa October 1, 1909 ni in Khamtung gam
nasepna pen khanglam leh saklam ci inkhennih kisuah aa khanglam ah Hakha khua
hualpi in nei in Dr.East in tavuan la ding a saklam ah Tedimphuali in ne in
Cope topa in tavuan lading hi ci in khentatna nei uhhi.
Hakha
khua atun uh ciangin ama sa pen in Hakha pau sin pah uh aa kum khat khit teh a
kilawm zah pauthei ta uhhi. Khakha a om sungun
Mrs.Laura Carson zi sangha uh uhhi. 1909 kum April kha in Zogam Tuiphum
Pawlpi khawmpi a thum veina Hakha ah tung a Cope topa a kikhel masakna ahi hi.
Zogam
khennih a khenkhit uh teh Rev. Cope pen Octber
1909 kum sungin Tedim paipah a Dr. East tawh Tedim ah kituah kik in
sangmang huang mun ding seh uhhi. Mayh 1910 pawl in a inn leh anbuk ding a
kizawh tei hangin Tedim ah kikhin pahtheilo uhhi. A tapa upapen January 1, 1910
ni in suak ahih manin naungek lai tawh tuuk hun sungin kkhual gamla tua taan
zing ding thubaih lo khat ahi hi. Tua ahih manin guahtui kan khit November 1, 1910 ni in sangmang
Cope tenupa nasep kipan taktak dingin
Hakha khua panin Tedim hong tung uhhi.
Amau
hong tuna hangin Tedim gam a Khristiante nuam mahmah uhhi. Tedim pau hong
sinpah uh aa Tedim mite a gualhuai leh thuthak zong a thei nuam mawh khollo
dingin hong mu uhhi. Zu pen nakzatlua hongs a uh aa, Khrisian suah nading a
khaktan lianpen khat in mu uhhi.
Cope
topa pen Sunday School panna khangkhai ahih mahbangin 1911 kum in Tedim ah Nipi
sang (Sunday School) khat hong pankhia hi. Kumpi sang a sangnaupangte hong kah
khak leh a cihna hi in a hi zongin amau upmawh zah in lawhcinglo hi. May kha in
nipi thum sung Pasian thu genin zin kawikawi hi. October kha in Henzada ah
Kawlgam a nasem sangmang teng kikhopna ah va kihel hi. Sangmang 65 kah hi.Kawl
gambup tuiphum khawmpi zong kfinei suak pah aa, mi 1400 bang pha hi. 1912 kum
in zong Pasian thugen in sihzang kual leh Sukte kual ah zin leuleu hi. Kumlang
a cinma in khua 75 pha hi. Ahi zongin ama lamet zah inTapidaw hong suah cihbang
om phalo hi. Hih kum mahin Tedim agam khua neu khat ah khanlawhna om in mitampi
in Pasian thu um hi. August kha in Cope in mi 32 tuiphum hi. 1913 kum in Tedim
gam ah mi 96 kituiphum hi. Sangmang Cope lungkim mahmah hi. Alangkhat ah
Khristian a suaksa mi tampi zong nungtolh mawk hi. Pawl khat te bang Tapidaw a
suah zaw kum sawm nai bang hikhin hi. Sunglam ze-et bawlsiatna hang ahi hi.
1914
kum in Cope in Tedim gam a om khua 133 sung panin khua 124 te ah zinin Pasian
thu tangkona nei hi. April kha in Khuasak ah Zogam Tuiphum Kahawmpi a giat
veina kikhioppi om hi. Mi 18 kituiphum in mi 200 in neekkhawm ne uhhi. Hih
kikhopna ah Britist (Mikang) galkap ulian Col. Burne zong kihel thei hi. Col.
Burne leh Cope topa kikhawl thei mahmah uh aa khkual zong zinkhawm zel uhhi.
1914 kum in Cope in sihzang kual leh Tdim gamteng pha kawikawi hi. 1915 kum
Zogam Tuiphum Khampi pen Tdim ah January 29 -31 sungin kibawl hi. Misawm tui
kiphum uh aa, akikhawm vekpi numei naupang tawh sim in 250 tang pha hi. 1915
kumin zong Cope topa in Tedim gam leh Falam gam sung ten gtuancil ngiingei hi.
Gamdang
panin biakna na sem in a hongpaite in mabanpi khat ciat nei dingin a hong ai
uhahih hi. Thu hilh nasep, pilna lamsang, leitung nuntakna khantohna ding
lamsang cih bangin tavuan khatciat a neih tei uh hangin amau nasepna mun tawh
kizui in a hithei bangin a vekpi in a thuahciat
loh uh phamawh hi.
Sangmang
pa Cope pen mipil mithumu mahmah leh mi thanuam khat hih manin zinkhia kawikawi
a Pasian thu lam a genbek tawh Tapidaw upna kizel zo taktak lo ding zong kip zo
taktak lo ding cih thei hi. Tua ahih manin a khual zin kawmkawm mahin Lai
Siangtho na teitei hi. A tuntan na ah hun awng a ngah nak leh lainasep na sem
pah lian hi. Amah tawh a kithuah Kayin mi Sia Shwe Zan leh Sia Po Ku-te in
eipau tawmtawm thei khin uh ahih manin nakpi in na huh thei uhhi. Hih Siate gel
ih phawkt tawntung ding a thupi khat ahi hi.
Cope
pen nasep kizenna lamah kuamah phak ding hilo
hi. Na naksep lua ahih manin a pumpi thuak zolo in a khantom hiding hi kici
phial hi. Aman kalkal a Lai Siangtho a teipen 1914 kum bul lamin ei Tedim pau
tawh Matthew bu hong zo hi. Kikhen thei pahlo ahih manin 1915 kum the kikhe zo
pan a eipau a lai kikhen masapen ci-in kiciamteh hi.
Lai
Siangtho Tawh Kisai Laite
Matthew – Tedim pau in 1915 kumin kibawl hi.
Mualtung
thuhilhna – Pau Cin Hau lai tawh 1931 kumin kibawl hi.
Thuciam
thak – Tedim pau in 1932 kumin zo hi. Hih pen 1983 ciang dong kizangh hi.
- Piancil leh Paikhiatna – Thu ciamlui sung panin
hihte gel zong Tedim pau in teikhin a, a laidal bek (Manuscript) in om pan hi.
Hih pen Rev. Kam Khaw Thang in “Keima mit mahmah tawh ka muh hi aa, 1952 kum in
Insein ah Lai Siangtho sangkah dingin ka paikhit ciangin kua khut sungah tung
hiam cih ka thei kei hi” ci hi.
Thuciam
thak zong Falam pau in a sih madeuh in sem hi. cih zong kigelh ahihmanin 1960
hun malai in a kizangh khin sinna a kitei (tentative Translation) a kici pen
hikha dingin ka um hi. ci in Sia Thangin na gelh hi.
Laibu
lamsang Tawh a Kisaite
Tedim pau in 1914 kum in laimai 29 a pha khat bawl
hi kici ahihmanin dawng 20 val bang a pha labu hiding hi.
Tedim
pau in 1923 kum in laa dawng 283 a pha laimai 293 a pha bawl hi ci in kigelh
hi. Hih pen leitung galpi 2 na ven dong a kizangh ahi hi. Leitung galpi 2na
venma sungteng Tedim, Falam, Hakha pau in ih laibu neih a kibang linlian ahih
manin Tedim pau bek hilo in Falam leh Hakha pau tawh zong sangmang dangte tawh
a semkhawm uh hiding hi. Leitung gali 2na hun cianginSangmang khempeuh galtai
in a om uh hi aa, galven ciangin Laibu tawh kisai in Tedim Falam leh Hakha in
amau san ciat ah sem in lanambat paizia kibang nawnlo ahih manin 1974 kum ciangin Zomi Baptist Convention in
vaihawmna twh a kibangin neih kik ding a kipan kik ahi hi. Tua labu ah dawng
469 a pha hi a, tuhun dong mah a kizangh lai ahi hi.
Sangmangpa
in Pasian thu bek hilo
in leitung thu mahmah ah zong Zomite khantohna ding na tampi hong sepsak
hi.Zomi bup I laiding hongphuat sak in laisin bute hong bawlsak hi. Pilna
lamtawh kisai nasepna dingin Mikang kumpite in 1925 kum inZogam Sangmangpa
Honorary Inspector of Schools) dingin koih hi. I Tedim kamin Pasian nasem
gammial phulte sangmang I cihna pen Cope topa in sangmang nasep a sepna hang
ahi hi. Cope Topa in hong phuatsak Roman alphabets tawh kigelhna 1919 kumin
kikipsak hi.
Kumpi
in a khualzinna dingin a piak sum sung panin Tedim pau leh Falam pau in Thu
kizakna lai bawl in hawmkhia hi.
1932
kumin Cope topa in Tedim kam tawh Lai Siangtho thak hong zo aa, March kha in kikhen hi. Zo gamah a om
masa pen Thu ciam thak (NT) ahi hi. Hih Lai Siangtho teina ah eimi leh Kayin
siate pawlkhat in huh uhhi. June 10, 1935 ni-in Zogam a nasepna tungtawn in
Rev. Cop pen Tuiphum sang khat ahi Colgate
University in Doctor of
Divinity (D.D.) pia uhhi.
Zogam
Tuiphum khawmpi Sangmang pa Cope kihel tawpna pen March 18 -20, 1938 sung a
Tonzang a kibawl Khawmpi ahi hi. Mi 900 bang kikhawm hi. 1938 kum in Zogam ah Tuiphumsa
mi 650 pha a, pawlpi mibup 4600 bang pha hi ci-in kizasak hi.
Ton
zang khawmpi khit ciangin Cope leh Dr. Strait Kawlgam leh India gam Pasian
nasepna gamgi bawl ding in India lam pan a ong pai Rev. Lorrain tawh Zogam
khang lam India gamgi khuaneu khat ah May 24, 1938 ni-in thukimna khat bawl
uhhi. Hih mun panin Hakha hong ciahtoh uh ciangin Cope gilsan natna tawh a ci
hong naknat mahmah a May 31 ni-in Hakha hong tun the zawam mahmah ta hi.
Siavuan siam
om sunsun tawh kibawl napi damtuan lo hi. Falam Siavuanpi pa kisam a aman’ zong
ahih theih tawpin bawl napi, June 11, 1938 5:00A.M in Hakha khua ah kivui a,
Dr. Strait in kikhopna makaih hi. Tuani in kumpite in dahna lahna in a laan
khuamkim ciang khaisuk hi. Cope pen sangmang A. Carson han kiangah kivui hi. A
sih in kum 55 leh kha 6 pha pan hi. Kum 30 sung Zogam ah Pasian’na sem hi.
Cope
a sih laitak in a zi Bess pen a kiangah omlo hi. Gim mahmah cih thu a zak
ciangin Tedim panin hong delhpah keei sam hina pi, lamkal panin a pasal si zo
cih thu a zaktak the aman zong ka pasal luang beek va mudih ning ee, a luang ka
lap kei leh zong a han beek ah va kap dih ning w, cituan sam lo in Falam panin
Tedim ah kileh kik pah ving veng hi. Tedim ah zong sauvei taamlo in a gam uh America
ah ciah pah ving veng hi. A pasal sih na tungtang a Sangmangnu tatzia pen ei Zo
lungsim tawh kibang phalo hi. Kileh bulh
lian hi.
Sangmangpa
Cope phawkna in 1960 kum in Golden Jubilee kibawl a, Cope Jubilee
Church kici hi. Diamond
Jubilee zong kibawl khin a tu-in Cope
Memorial Baptiast
Church kici hi. TBA a
kinei laikhetna zong Cope Memorial Press ci-in Cope min mah kitap sak hi.
A
tomi tuazah hisak phot ni. Topa’n thupha hong pia tahen! Amen.
Etkak
laibute:
- Johnson, Robert G. History of
American Baptist Chin Mission. Vol.1.
-Rev. Kam Khaw Thang, a 51 veina TBA
Kikhopna leh Cope Diamond Jubilee, March 17-21. CMBC, Tedim
- Rev.Dr. Do Suan Mung. Tapidaw
Pawlpi leh Upna Tangthu, 2005.
- Rev. Thang Khawm Pau. Ngilhmawh
Sangmangte & E.B.C, March 31, 2008.